Ссылка Марцина Залеского

Забыл выше отметить, что мой друг Могильницкий, с которым мы состояли в длительной переписке, поделился со мной доброй вестью, что он, усилиями братьев переведенный в Воронежскую губернию вместе с бездетной женой, которая следовала за ним в Верхотурье, за две недели до меня уже выехал на новое место ссылки. Поэтому, когда после недели неторопливого путешествия из Москвы через Тулу и Орёл я остановился в Воронеже, и видя, что в губернских городах ссыльных не размещают, а также памятуя о милейшем обращении со мной господина Лашкарева, я попытался найти способ разузнать, куда выслали моего товарища, и нельзя ли под каким-либо иным предлогом выехать туда же.

Вообще-то, тамошним губернатором был родственник, князь Владимир Трубецкой, внук моей двоюродной тетки, госпожи <Луизы> Валентиновны Росцишевской, однако политический преступник в России и на родного брата не может рассчитывать. Более того, губернатора в городе не было, он проводил ежегодную ревизию в уездах своей губернии. Тогда, подойдя к начальнику канцелярии, перебросившись с ним парой слов, и убедившись в его цивилизованном нраве, я с деланным безразличием спросил, нельзя ли мне узнать адрес Могильницкого, дабы послать ему поклон от друзей.

«Хорошо, что вы напомнили, – ответил на это секретарь, – Могильницкий неделю тому назад выехал в уездный город Валуйки и очень просил, чтобы я уговорил вас поехать туда же». Не веря своей удаче, я сделал вид, будто возражаю, и сказал, что Валуйки, по слухам, совсем нищий городишка, однако, когда меня заверили, что все шесть городов губернии, предназначенных для ссыльных, почти одинаковы, я позволил себя уговорить и попросил лишь дать мне один день отдыха в Воронеже. «Поезжайте на постоялый двор да отоспитесь, сколько будет надо, но только предупреждаю, что без особого разрешения господина губернатора больше недели здесь находиться нельзя. Накануне отъезда, пожалуйста, доложите мне, чтобы у меня было время предупредить жандармов, которые должны вас сопровождать».

После такого утешительного доказательства, что все тиранические вексации – это лишь ничтожный довесок к соответствующим порядкам местных властей, я, в более легком расположении духа, разместился на три дня на довольно приличном постоялом дворе. А когда, уже по собственной воле, я захотел ехать и попросил главу жандармерии выделить мне неизбежных ангелов-хранителей, тот пожаловался, что не может найти людей, и настойчиво уговаривал меня остаться еще на пару дней.

Валуйки на реке Валуй, впадающей в Донец, находятся приблизительно в 140 верстах к югу от Воронежа. Городок довольно бедный, однако по сравнению с Чердынью, он показался мне просторней и лучше застроенным; лишь полное отсутствие деревьев да большие расстояния между домами на прямых широких улицах вдвойне подчеркивали пустоту последних. В том, что касается построек, среди которых было так же мало каменных и кирпичных, Чердынь имела преимущество, поскольку там на сруб отбирались превосходные материалы, дома были крыты досками, а иные – кровельным железом, и лишь из-за отсутствия белил они казались мрачными, – тут же белые стены немного приободряли глаз, но сооруженные кое-как, наподобие наших хижин в Подолье, крытые чаще всего соломой под гребенку или тростником, дома выставляли благосостояние жителей в крайне негативном свете. На самом деле, мужик здесь – зажиточный, хлеба имеет с избытком, скот – хороший, а лошади – холеные. Однако мещанин из-за недостатка торговых ремесел здесь гораздо беднее, чем в Перми, где пушнина, дичь, лесные промыслы и разнообразные рудники, от золотых до серебряных, при наличии судоходных рек, дают обильный, пусть и не всегда законный, доход. Зато беднейшим из бедняков приходится тяжко, почти как местному населению в непроходимых чащах Чердыни. Это вогулы, остяки и самоеды, чаще всего по-прежнему идолопоклонники, потому что, пусть они и были принудительно крещены присланными попами, жизнь они ведут кочевую на непроходимых лесных топях, где можно укрыться от притворного христианства и блюсти свои языческие обряды. Кормятся они, главным образом, рыбой, чаще всего сырой, и даже тухлой, которая для них является лакомством. Используют этих людей для лесных промыслов, поэтому они должны быть очень ловкими и работящими. Но в городе они – редкое зрелище; за семь месяцев моей жизни в Чердыни лишь раз мне довелось их увидеть. Исподнего они не носят вообще, только рубахи, сшитые из оленьих шкур мехом наружу с подвязанным капюшоном на голове. Костюм этот называется савик, и он делает их воистину похожими на гигантских сов. Речь этих племен не имеет ни малейшего сходства с русским языком. Оседлое население в Пермской губернии – по большей части пришлое, главным образом, из бывших ссыльных; скорее всего, немало должно быть среди них потомков барских конфедератов, можно найти и наших солдат из армии Костюшко, а среди местных фамилий и по сей день встречаются боярские родовые имена.

Мой товарищ Могильницкий принял меня в Валуйках как брата. Уже неделю проживая на довольно удобной квартире, он пригласил меня к себе, а его жена к моему приезду созвала на вечернее чаепитие почти всю колонию. Я познакомился там с госпожой Костровицкой и ее сыном и дочерью из Литвы, с выдающимся старцем, врачом Каролем Качковским из Житомира, двумя баронами Клоттами, отцом и сыном из Могилевской губернии, супругами Клемашевскими с дочерью из Гродно, с Завадзкими, с Масальским и Лейтозоровым из Вильны, молодым Дверницким из Царства <Польского> и многими другими. В совокупности число высланных в Валуйки тогда доходило до сорока, а позже еще и увеличилось.

Зная из последних писем жены, что, оставив младших дочерей под присмотром своих родителей в Подолье, она вскоре вместе со старшими сыновьями разделит мое изгнание, и что мой добрый брат решил ее проводить, я снял целое поместье с шестью комнатами и кухней и с понятным нетерпением ожидал прибытия дорогих гостей. Однако уже закончился теплый и солнечный сентябрь, прежде чем последние письма дали мне знать, что они выехали и уже находятся в Житомире. Когда я после подсчетов смекнул, что они вот-вот должны приехать, то, невзирая на начинающуюся слякоть, я сразу после обеда стал выходить на несколько верст за город им навстречу и ждал возле переправы парома на Валуе до позднего вечера, а затем, разуверившись в своих надеждах, печальный и все более снедаемый тревогой, нехотя плелся обратно.

16 октября обильный снег присыпал еще не замерзшую грязь, пора была настолько непотребная, что выйти за город было невозможно, и по случаю именин дочери госпожа Костровицкая пригласила наш широкий кружок на вечер к себе домой. И вот мы беседуем после чаепития, когда сосед мой, литовец Лейтозор, войдя, приближается ко мне и сообщает с литовской флегматичностью, что мной интересуется некий господин, который ожидает меня в сенях. Я быстро выбегаю, сгорая от любопытства, и, глазам своим не веря, узнаю своего брата. Пусть благодарит Бога и свою собственную стойкость за то, что я не задушил его в безумных объятьях. За мной высыпали любопытствующие гости в уверенности, что я помешался.

– Где жена?! дети?! – кричу я в безумии.

– Здоровы, слава Богу, ждут тебя.

Без шапки лечу через всю улицу, и вот я уже у ног моей жены-ангела, и мальчики прижимаются ко мне – и тут мы все, даже слуги, залились слезами.

Выяснилось, что моей жене, которая довольно сильно захворала в Житомире, пришлось там пролежать несколько дней, и это сильно задержало их приезд. Путешествие, несмотря на чрезвычайно плохие дороги, было удачным, но начиная от Харькова, они, выехав нанятым экипажем прямиком до Валуек, вынуждены были останавливаться на ночлег в селах, где из-за отсутствия станций им приходилось ночевать в крестьянских хатах. Поскольку хаты были невелики, группа разделялась таким образом, что жена со служанкой размещалась в одной, дети с бонной – в другой, а брат занимал третью. Уже на последнем ночлеге перед Валуйками едва начало светать, как жену разбудил какой-то шорох в избе. Открыв глаза, она с ужасом видит гигантскую фигуру бородатого кацапа с огромным окровавленным ножом в руке, а в распахнутых дверях висит обнаженный, будто бы человечий силуэт на колу. От страха жена теряет дар речи, но конвульсивным усилием вскакивает с кровати. «Спи, матушка, спи, рано еще, – вежливо говорит селянин, – я просто снасти ищу». – Это был мясник, который зарезал барана и, содрав шкуру, повесил его в сенях, а когда ему что-то потребовалось в хате, он вошел безо всяких церемоний. К счастью, бедная моя жена не заболела от пережитого ужаса.

Брат привез печальные вести о делах в стране. Генерал-губернатора Аненкова заменили на дикого Безака, который старался перещеголять Муравьева – вешателя литовского. Постоянные аресты и преследования стали в порядке вещей. Среди множества знакомых и родственников наш шурин, Тадеуш Зеленевский, по недоказанному делу сидел в каменецкой тюрьме, а его миллионное состояние было конфисковано. Всеобщая паника была так велика, что все сделки были приостановлены, и по всей стране полностью рухнули кредиты. При таких обстоятельствах брат, видя невозможность дальнейшего ведения моего хозяйства в одиночку, был вынужден сдать имущество мое и моей жены в аренду еврею на три года по смехотворной цене в пятьдесят копеек за один морг земли. Доходов с него не хватало на уплату налогов, сборов и других местных нужд. Таким образом, единственным источником пропитания для нас на какое-то время стала распродажа по чрезвычайно низкой цене имущества, личных вещей, серебра и драгоценностей жены. При мысли о том, что будет дальше, разумом овладевал страх, однако положение многих изгнанников вокруг было куда более плачевным, оставалось только смириться перед неисповедимым приговором небес.

Пожив у нас три дня, брат мой поехал назад, а для меня в Валуйках началась новая жизнь. Кроме немки бонны, жена привезла с собой вторую служанку, очень хорошую женщину, которая неплохо умела готовить. Поэтому мы с легкостью наладили собственное хозяйство и ежедневно у нас бывал на обеде кто-либо из беднейших ссыльных. Продовольствие в Валуйках было совсем недорогим, например, за мясо мы платили по копейке за фунт, а за хорошо раскормленного индюка – по 50 копеек. Рыба была в изобилии, однако все покупки приходилось совершать раз в неделю, на пятничном торгу у крестьян, которые в этот день свозили с окрестных деревушек на городской рынок всевозможные овощи, зелень, молоко, мясо и т. д.

Однажды при покупке провизии, которую я чаще всего совершал лично, со мной приключилось своего рода оригинальное происшествие. Приценившись к дюжине фунтов масла, я даю крестьянину десятирублевую ассигнацию и прошу дать сдачи. «Мелочи у меня нет, – отвечает он, – заплатишь в следующую пятницу». «Как же ты можешь давать мне в долг, – отвечаю я в удивлении, – не зная меня лично и даже не зная, где я живу?» «Как тебя не знать, – был ответ, – ведь ты паляк, вы честные люди. Уж нашему брату-то бы не поверил». Горячо его поблагодарив, скорее за лестное мнение, нежели за услугу, я показал ему, где живу и попросил прийти в следующую пятницу. И такого рода отношение к нам не было чем-то исключительным.

Местные горожане тоже показали себя упредительными и вежливыми. Барон Корф, один из самых богатых землевладельцев округи, вместе со своей супругой, как и некоторые другие, одарил нас – женатых и наиболее основательных людей в колонии – своим визитом. А когда во время маскарада в городе устроили игры с танцами, принять участие были приглашены многие из ссыльных. В то время нам было не до танцев, но, чтобы проявить взаимную вежливость, мы с Могильницким решили faire acte de présence на одной из таких игр, разумеется, без жен. Там велись тайные разговоры, и нам шептали на ухо: «Поспешили вы, господа, с постановкой политического вопроса, стоило подождать нас, потому что мы, китайцы, тяжелы на подъем…» – и тому подобные отдельные высказывания. И как бы в подтверждение тому, что они действительно китайцы, на тех же гуляниях всем известная содержанка местного маршала П… плясала в одной кадрили с госпожой баронессой и другими замужними представительницами общества.

На протяжении первого года в Валуйках колония ссыльных росла практически непрестанно. Из недавно сосланных приехала целая семья Билиньских из Литвы: муж, жена и пятеро маленьких детишек; Станислав Нововейский и Пашкевич из Волыни, немолодая госпожа Шульц с племянницей, госпожой Левандовской, семья Медекшовых, переведенная из Чердыни. Чтобы добровольно проведать Могильницких, приехали его мать и брат Бронислав, а к доктору Качковскому – жена с дочерью и воспитанница.

Здесь нельзя не упомянуть о безумном потоке муравьево-безаковских постановлений, которые последовали за растущим числом добровольных поездок членов семьи к ссыльным. Невзирая на законность паспортов, выданных самими же властями, полиция выполняла тайный приказ задерживать на месте всех прибывающих в страну с визитом и отбирать их паспорта. Из-за этого еврей, приехавший к Качковскому по денежному вопросу, провел в отшельничестве в Валуйках полгода, прежде чем ему удалось из самого Петербурга добиться дозволения на отъезд. Госпожа Могильницкая с сыном были вынуждены пересидеть у нас целый год, а бедной госпоже Качковской, добровольно навестившей престарелого супруга, выпала куда более печальная доля. Проболев несколько месяцев, она распростилась со своей семьей и с белым светом. Ксёндз, живущий в Воронеже и обслуживавший три губернии, не успевал выполнить последний христианский долг перед умершей; потому старейший в колонии, восьмидесятилетний барон Клотт взял простой деревянный крест и пошел впереди, молодые на плечах понесли тело, и вся колония, читая молитвы на успение души, проводила прах почившей на вечный покой.

Это произвело огромное впечатление на местных, и соболезнования их были тем сильнее, что Качковский, известный врач, никому не отказывал в безвозмездном своем совете. Однако и впечатления, и самое сильное сострадание быстро тускнеют, если печальная действительность не двигается с места.

Вспоминая Качковского, я должен добавить, каким громадным уважением он пользовался среди русских. Во время революции 1830-го года народное правительство назначило его генерал-врачом целой армии. Должно быть, кто-то из ссыльных сообщил эту деталь жителям Валуек. Достаточно сказать, что не только вольные граждане, но и крестьяне, которые приходили к нему за советом, не звали его иначе, как Ваше Превосходительство.

Большое горе посетило в Валуйках и меня самого, когда моя жена тяжело заболела желтухой. Пару месяцев мы чрезвычайно за нее тревожились, и лишь с помощью действенных советов доброго господина Кароля Качковского все еще молодые силы превозмогли, в конце концов, зло. Я и сам немного позже оказался одной ногой в могиле у болотистого Валуя. Какое-то внутреннее воспаление так яростно напало на меня, что уже три врача кивали надо мной головами.

Но бывали там и минуты более непринужденные. Прежде всего, чтобы занять наших пусть пока еще и маленьких мальчиков, старшему из которых едва исполнилось шесть лет от роду, я учил, а скорее даже забавлял их основами наук, и на мои уроки также приходил сын Билиньских, который был немногим старше. А молодой Дверницкий просил меня давать вместе с ним уроки французского.

Позднее, когда многие ссыльные пожелали развлечься какой-либо умственной деятельностью, доктор Качковский взял на себя труд прочитать лекции по естественной истории, Могильницкий – мировой истории, а я, имея некоторое количество учебных пособий, которые привезла жена, взялся рассказывать историю нашей родины. Такие лекции устраивались в домах лекторов два раза в неделю, а поскольку читали мы их по памяти, приготовления к ним занимали немало времени. По завершении доклада многочисленный кружок оставался выпить чаю и перекусить, и остаток вечера скрашивался музыкой, песнями, чтением стихов или дружескими играми. Зимой кто-то подал идею любительского театра, однако сложности с поиском подходящих произведений оказались непреодолимыми. В угоду желаниям молодежи я постарался написать небольшую комедию, которую с успехом дважды сыграли.

Летняя пора предоставляла куда более разнообразные развлечения в виде дальних прогулок, пикников, купаний, сбора орехов в ближайшем лесу и различных походов за город для упражнений и для забавы. Месяцы и годы сливались друг с другом, и в нашем положении нельзя было даже помыслить о каких-либо переменах.

В 1866 году весть о преступном покушении в Петербурге испугала нас и вселила в нас новую тревогу и неуверенность. Когда, однако, пришло официальное заявление, что на жизнь царя посягнул Караказов, то есть чистокровный русский, наши сердца исполнились облегчения, поскольку никакого очевидного повода для усиления преследований не было. Однако всевластным наместникам в Вильне и Киеве думалось иначе. От имени императора, предрешая судьбы даже тех, кто в административном порядке без суда и без предъявления обвинений был выслан из страны, было объявлено всем землевладельцам этой категории, что им милостиво даруется два года, чтобы собственнолично продать свое имущество. По истечении указанного срока государство само займется его экспроприацией посредством публичных аукционов, пусть даже и при минусовой цене; при этом (nota bene!) не дозволялось покидать места ссылки, предписывалось это делать только с разрешения уполномоченных лиц.

Учитывая единовременно вышедший указ, запрещающий полякам покупать недвижимое имущество во всех наших провинциях, оставалась единственная перспектива: побыстрее найти русских купцов, которые прекрасно осознавали, что через два года они с легкостью купят лучшие участки земли по той цене, какую сами великодушно назначат.

В этой безвыходной ситуации, в крайней степени отчаяния, я схватился за первую соломинку, на которую натолкнул меня случай. После смерти нашего отца, из-за случившейся в стране смуты, раздел имущества между братьями и сестрами не был завершен в соответствии с буквой закона. На этом основании я подал прошение куда следовало, чтобы мне сперва позволили отъехать в родной край для улаживания дел, и чтобы тогда, когда я уже буду окончательно знать, что именно мне принадлежит, я мог выполнить волю суда и отбыть срок до конца. Вопреки самым смелым ожиданиям во второй половине октября 1866-го года меня отправили в трехмесячный отпуск с любезным дозволением путешествовать без почетного сопровождения полиции. Это была настоящая сенсация, поскольку с тех пор, как четыре года назад начались ссылки, я был первым, кто оказался удостоен милости взглянуть краем глаза на свою родину.

Это было слабым утешением, поскольку трехмесячный срок висел над головой, как дамоклов меч. Мы попрощались с добрыми товарищами по ссылке, которые почти все в волнении сердца проводили нас за три версты до паромной переправы; в печальном настроении духа мы дружески пожали ладони и расстались. Только в глубине души я твердо решил, что уже не буду подвергать опасности возвращения в Валуйки свою бедную жену и детей.

Zapomniałem zanotować wyżej, że kolega Mogilnicki, z którym byliśmy w ciągłej korespondencyi, udzielił mi miłej wiadomości, że i on staraniem braci przeniesiony do gubernii woroneżskiej z żoną, która jako bezdzietna do Werchoturyi za nim pospieszyła, na dwa tygodnie przedemną wyruszył już do nowego miejsca zsyłki. Kiedy więc po tygodniu niespiesznej podróży z Moskwy, na Tulę i Orel, stanąłem we Woroneżu, widząc, że w miastach guberśkich wygnańców nie lokują, a pomny miłego zachowania pana Łaszkarewa, przemyśliwałem nad sposobem dowiedzenia się, dokąd kolegę wysłano i czy nie potrafię pod jakim innym pozorem wyprosić się do tego samego miejsca.

Gubernatorem był tam wprawdzie krewny, książę Trubecki W łodzimierz, wnuk stryjecznej siostry mego ojca pani Walentowej Rościszewskiej, ale polityczny przestępca w Rosyi i na rodzonego brata nic liczyć nie może. Przytem gubernatora nie było w mieście, odbywał doroczną rewizyę po powiatach gubernii swojej. Udawszy się tedy do naczelnika kancelaryi, po kilku zamienionych słowach, widząc jakieś cywilizowańsze usposobienie, spytałem z udaną obojętnością, czy nie mógłby mi wskazać adresu Mogilnickiego dla przesłania mu ukłonów od znajomych.

»Dobrze, żeś mi pan przypom niał — mówi na to sekretarz — Mogilnicki pojechał przed tygodniem do powiatowego miasta Wałujek i prosił mnie bardzo, żeby pana namówić także do tego miejsca. Nie dowierzając jeszcze, udaję opozycyę — mówiąc, że Wałujki podobno bardzo licha mieścina, ale na zapewnienie, że wszystkie sześć miasteczek w gubernii przeznaczonych dla wygnańców prawie jednakow e, dałem się niby namówić i prosiłem tylko o jaki dzień wypoczynku w Woroneżu. »Jedź pan do hotelu i odpoczyw aj, ile się podoba, uprzedzam tylko, iż bez wyłącznego pozwolenia pana gubernatora więcej jak tydzień bawić tu nie wolno. W wigilią odjazdu proszę się zgłosić do mnie, żebym miał czas uprzedzić żandarm eryę, która towarzyszyć mu musi«.

Po takim pocieszającym dowodzie, że wszelkie tyrańskie weksacye byłyby tylko hańbiącym dodatkiem odnośnego usposobienia władz miejscowych, w lżejszym nieco nastroju rozlokowałem się na trzy dni w dość porządnym hotelu. A kiedy już z własnej woli jechać chciałem i prosiłem oficera żandarmów, żeby mi koniecznych aniołów stróżów udzielił, ten użalając się, że nastarczyć ich nie może, prosił usilnie, abym jeszcze kilka dni się zatrzymał.

Wałujki nad rzeczką Wałujem, wpadającą do Dońca od Woroneża wprost ku południowi wiorst 140. Mieścina dość licha ale w porównaniu z Czerdyniem w ydała mi się rozleglej sza i na pozór lepiej zabudow aną; zupełny tylko brak drzew, przy wielkich odstępach zamieszkałych domów na prostych, szerokich ulicach, pustki takowych uwydatniał podwójnie. Pod względem budowli, których także niewiele m urowanych, Czerdyń miał preponderencyą; tam bowiem z doborowego materyału w zrąb stawiane domki wszystkie kryte były tarcicami a niektóre blachą, i tylko brak tynków posępnie je przedstawiał, — tutaj zaś białe ściany rozweselały nieco oko, ale klecone na sposób naszych chat podolskich dworki, najczęściej słomą pod szczotkę lub trzciną kryte, o zamożności mieszkańców bardzo ujemne wyobrażenie dawały. A rzeczywiście chłop tu bogaty, chleba ma pod dostatkiem, bydło dobre, a konie doskonałe. Lecz mieszczanin dla braku handlowego przemysłu o wiele biedniejszy od Perm iaka, gdzie futra, zwierzyna, wyroby leśne i różnorodne kopalnie, poczynając od złota i srebra, przy spławnych rzekach, obfite środki choć często nieprawnych zysków mu dają. Zato trudno nędzniejszych biedaków, jak czysto miejscowa ludność w niedostępnych puszczach Czerdynia. Są to Waguli, Ostiaki i Samojedy, najczęściej jeszcze bałwochwalcy; bo chociaż przez przysłanych popów przymusowo są chrzczeni, to jednak prowadząc życie koczujące w nieprzebytych moczarach lasów, umieją się wyzwalać od pozornego chrześcijaństwa i swoje bałwochwalcze obrządki zachowują. Karmią się oni przeważnie rybą, najczęściej surow ą, a nawet zgniła jest dla nich specyałem. Używani do wyrobów lasowych mają być bardzo zręczni i pracowici. W miasteczku rządkiem tylko są zjawiskiem; przez siedm miesięcy pobytu mego w Czerdyniu raz jeden kilku widzieć mi się udało. Bielizny nie noszą wcale, tylko zszyte koszule ze skóry renów z włosem do góry, opatrzone kapturkam i na głowę. Taki strój nazywa się s a w i k, i rzeczywiście do olbrzymiej sowy podobnym i ich czyni. .Mowa tych plemion najmniejszego podobieństwa do rosyjskiego języka nie ma. Osiadła ludność w permskiej gubernii jest przeważnie napływowa, w wielkiej części z daw nych zesłańców, zapewne i niemało potomków naszych barszczan i kościuszkowskich wojaków znajdować się tam musi, a niejedna rodzina bojarów ruskich dotychczas w nazwiskach się tam utrzymuje.

Kolega Mogilnicki witał mnie w Wałujkach jak brata. Zagospodarowany w dość wygodnem pomieszkaniu od tygodnia, zabrał mnie do siebie, gdzie żona jego na przyjęcie moje całą niemal kolonię na wieczorną herbatę zaprosiła. Poznałem tam panią Kostrowicką z synem i córką z Litwy, starca znakomitego doktora Karola Kaczkowskiego z Żytomierza, dwóch baronów Klottów, ojca i syna z gubernii Mohylewskiej, małżonków Klemaszewskich z córką z Grodna, Zawadzkich, Masalskiego i Lejtozorów z Wilna, młodego Dwernickiego z Królestwa i wielu innych. Ogół zesłanych do Wałujek dochodził wówczas liczby 40tu a później przybyło jeszcze niemało.

Wiedząc z ostatnich listów żony, że zostawiając młodsze córeczki pod opieką swych rodziców na Podolu, ze starszymi synami wkrótce dzielić będzie wygnanie moje, a dobry brat mój odprowadzić ją postanowił, nająłem cały dworek o 6ciu pokojach z kuchnią w oficynach i z łatwą do pojęcia niecierpliwością przybycia drogich gości wyglądałem. Pogodny jednak i ciepły wrzesień upłynął jeszcze, zanim ostatnie listy dały mi w iadomość, iż wyruszywszy w drogę są już w Żytomierzu. Nie bacząc n a słotę, która się już rozpoczynała, kiedy z obliczenia miarkowałem , iż lada dzień powinniby nadjechać, zaraz po objedzie wychodziłem kilka wiorst za miasto na ich spotkanie i wyczekiwałem przy przeprawie promowej przez Wałuj do późnego wieczora, a zawodzony w nadziei, smutny i coraz bardziej zaniepokojony wlokłem się leniwo z powrotem.

Dnia 16. października obfity śnieg przysypał niezamarznięte jeszcze błoto, czas był tak haniebny, że wyjść za miasto było niepodobna, a z okazyi imienin córki pani Kostrowicka zaprosiła nas w licznem gronie na wieczorek do siebie. Gawędziliśmy po herb acie, gdy sąsiad mój mieszkalny Litwin Lejtozor wchodząc zbliża się ku mnie i powiada z flegmą litewską, że jakiś pan, mający do mnie interes, czeka w przedpokoju. Wybiegam co prędzej wielce zaciekawiony i oczom nie wierząc, poznaję mojego brata. Żem go nie zdusi! w szalonych uściskach, niech Bogu dziękuje lub wytrwałości swojej zawdzięcza. Wybiegli za mną ciekawi biesiadnicy, przekonani będąc że zwaryowałem.

»Gdzie żona! dzieci!« — wołam w pomieszaniu.

»Zdrowi, dzięki Bogu, czekają na ciebie«.

Bez czapki lecę pędem przez całą ulicę i jestem u nóg anioła-żony, a drobne chłopaki tulą się do mnie — wszyscy, naw et służba, zalewaliśmy się łzami.

Pokazało się, że żona moja zachorowawszy dość silnie w Żytomierzu, kilka dni przeleżeć tam musiała i to przyjazd ich opóźniło. Podróż, pomimo bardzo już złej drogi, powiodła się szczęśliwie, tylko z Charkowa, dla skrócenia drogi wyjechawszy najętymi końmi wprost do Wałujek, musieli stawać na noclegi po wsiach, gdzie dla braku zajazdów w chatach włościan nocować przychodziło. Że chaty niewielkie, towarzystwo rozdzielało się tak, iż żona ze służącą mieściła się w jednej, dzieci z boną w drugiej, a brat zajmował trzecią. Na ostatnim już noclegu przed Wałuj kami, zaledwie świtać poczęło, przebudza żonę jakiś szelest w izbie. Otworzywszy oczy, widzi z przerażeniem olbrzymią postać brodatego kacapa z wielkim zakrwawionym nożem w reku, a w roztwartych drzwiach wisi obnażona, niby ludzka postać na drągu. Przestrach odejmuje mowę mojej żonie, lecz w konwulsyjnem wysileniu zrywa się z posłania. »Spij, m atuszka, spij, jeszcze wcześnie — powiada uprzejmie włościanin — ja tylko szukam moich narzędzi«. — Otóż był to rzeźnik, który zarznąw szy barana, powiesił odartego ze skóry w przedsionku, a potrzebując czegoś w chacie, wszedł tam bez ceremonii. Szczęście, że przerażenia takiego biedna żona nie odchorowała.

O stosunkach w kraju najsmutniejsze przywiózł mi brat wieści. Jenerał-gubernatora Anienkowa zastąpiono dzikim Bezakiem , który z Murawiewem wieszatelem litewskim szedł na wyprzódki. Liczne aresztowania i prześladowania były nieustannie na porządku dziennym. Międzywielu znajomymi i pokrewnymi szwagier nasz, Tadeusz Zieleniewski, za niedowiedzione mu niczem czyny wysiadywał w turmie kamienieckiej a milionowy m ajątek jego skonfiskowano. Popłoch ogólny był tak wielki, że wszelkie interesa były w zawieszeniu i kredyt w całym kraju upadł zupełnie. W takich w arunkach brat widząc niemożność dalszego prowadzenia mojej gospodarki na własną rękę, zmuszony był wydzierżawić majątek mój i żony na lat trzy żydowi po nędznej cenie 50ciu kopiejek za morg ziemi. Dochody stąd nie wystarczały na opłatę kontrybucyi, podatków i innych potrzeb miejscowych. Jedynem więc źródłem utrzymania dla nas do jakiegoś czasu była wysprzedaż po niezmiernie lichej cenie remanentów, ruchomości, sreber i klejnocików żony. Strach ogarniał na myśl, co dalej będzie, ale że do koła stan wielu wygnańców był bardziej jeszcze opłakany, korzyło się tylko w pokorze przed niezbadanymi wyrokami nieba.

Po trzech dniach pobytu brat mój odjechał z powrotem, a dla mnie życie nowe rozpoczęło się w Wałujkach. Oprócz bony niemki do dzieci, żona przywiozła z sobą drugiego służącego i bardzo dobrą kobietę, która wcale nieźle jeść gotować umiała. Urządziliśmy więc z łatwością gospodarkę własną i codzień ktoś z biedniejszych wygnańców bywał u nas na obiedzie. Wszelkie wiktuały w Wałujkach były rzeczywiście bardzo niedrogie, mięso naprzykład płaciliśmy po kopiejce funt a dobrze ukarmionego indyka dostawało się za 50 kopiejek. Ryby obfitość wielka, tylko wszystkie prowizye trzeba było robić tygodniowo, na targach piątkowych u włościan, którzy w tym dniu wszelkie jarzyny, warzywa, nabiał, mięso i t. d. na rynek miasteczka z okolicznych wiosek przywozili.

Razu jednego przy kupow aniu takich prowizyi, co najczęściej osobiście się wykonywało, miałem swojego rodzaju oryginalne wydarzenie. Stargowawszy kilkanaście funtów masła, daję w łościaninowi dziesięciorublówkę i proszę o resztę. »Nie m am drobnych — pow iada — zapłacisz mi na przyszły piątek«. — »Jakże możesz mi kredytować — mówię zdziwiony — nie znając mnie i nie wiedząc nawet gdzie mieszkam?« »Kak tebe ne znat’, była odpowiedź, wiet ty palak, wy czestnyje ludie. Uż naszom u bratu to by niepowierył«. Podziękowawszy pięknie, bardziej za pochlebną opinię niż za kredyt, wskazałem mu moje pom ieszkanie i prosiłem , by się zgłosił w następny piątek. A tego rodzaju zachowanie względem nas nie było wcale wyjątkowem.

Miejscowi obywatele także uprzedzająco grzecznymi się okazywali. Baron Korff, jeden z zamożniejszych właścicieli ziemskich okolicy z żoną, jak i kilku innych, pierwsi zaszczycali nas żonatych i poważniejszych w kolonii swojemi odwiedzinami. A kiedy w czasie karnawału urządzili tańcujące zabawy w mieście, wielu z wygnańców otrzymało zaproszenie na nie. Nie było nam wówczas do tańca, dla wywzajem nienia się jednak rów ną grzecznością, postanowiliśmy z Mogilnickim faire acte de présence, na jednej z zabaw takich, oczywiście bez żon. Przy poufniejszych tam rozmowach, szeptano nam na ucho: »Pospieszyliście się panowie z poruszeniem politycznej kwestyi, było zaczekać na nas, bo my k i t a j c y (chińczycy) nieprędko decydować się umiemy «…i tem u podobne urywkowe zwierzenia. A jakby na potwierdzenie, że są prawdziwymi Chińczykami, na tejże zabawie oficyalna metresa miejscowego marszałka P… stawała w jednym kadrylu z panią baronową i innemi ślubnemi przedstawicielkami obywatelstwa.

W ciągu pierwszego roku w Wałujkach kolonia wygnańców powiększała się prawie nieustannie. Z nowo zesłanych przybyła cała rodzina Bilińskich: mąż, żona i pięcioro drobnych dziatek z Litwy, Stanisław Nowowiejski i Paszkiewicz z Wołynia, niemłoda panna Szulc z siostrzenicą panną Lewandowską, państwo Medekszowie przeniesieni z Czerdynia. W dobrowolne zaś odwiedziny do Mogilnickich przyjechali matka jego i brat Bronisław, a do doktora Kaczkowskiego żona z córką i wycbowanicą.

Nie od rzeczy wspomnieć tu o ultra dzikim wyskoku postanowień Murawiewo-Bezakowskich, wskutek zwiększającej się liczby dobrowolnych odwiedzin wygnańców przez najbliższych z rodziny. Bez względu na legalność paszportów, przez samą władzę wydawanych, policya otrzym ała tajny rozkaz zatrzymywać wszystkich przybywających z kraju w odwiedziny na miejscu i paszporty odbierać do siebie. W ten sposób żyd przybyły do Kaczkowskiego w interesie pieniężnym , pół roku wysiedział rekolekcye w Wałujkach, zanim dozwolenie odjazdu aż z Petersburga mu wykołatano. Pani Mogilnicka z synem cały rok przymusowo z nami przesiedzieli, a biednej pani Kaczkowskiej dobrowolne nawiedziny zgrzybiałego m ałżonka o wiele smutniej niestety wypadły. Przechorowawszy miesięcy kilka, pożegnała się ona z rodziną i ze światem. Dla oddania ostatniej chrześcijańskiej usługi zmarłej jeden ksiądz, mieszkający w Woroneżu, mając trzy gubernie do obsługiwania, pospieszyć nie mógł; najstarszy więc z kolonii 80cioletni baron Klott wziął prosty krzyż drewniany i poszedł naprzód, młodzież na barkach poniosła zwłoki, a cała kolonia odmawiając modlitwy za umarłych przeprowadziła prochy zgasłej na wieczny spoczynek.

Wielkie to w rażenie sprawiło wśród ludności miejscowej, współczucie ich było tern większe, że Kaczkowski jako znakomity medyk nie szczędził nikomu bezinteresow nych rad swoich. Ale wrażenia i najżywsze współczucie prędko przemijać zwykły, gdy sm utna rzeczywistość stoi nieporuszenie na miejscu. Wspominając Kaczkowskiego, muszę tu dodać, jak wielkiej konsyderacyi zażywał on między Rosyanami. W czasie rewolucyi 1830. roku był on przez rząd narodowy mianowany jenerał-doktorem całej armii. Zapewne ktoś z wygnańców udzielił tego szczegółu mieszkańcom Wałujek. Dosyć, iż nie tylko obywatelstwo, lecz chłop przychodzący o radę, nigdy inaczej go nie tytułował jak: Wasze Prewoschoditelstwo (Ekscelencya).

Wielkie też zmartwienie nawiedziło i mnie osobiście w Wałujkach, gdy żona zachorowała ciężko na upartą żółtaczkę. Przez parę miesięcy niepokój o nią był wielki, lecz przy skutecznych radach dobrego pana Karola Kaczkowskiego młode jeszcze siły przemogły zło w końcu. Ja sam także nieco później o mało nie złożyłem mych kości nad błotnistym Wałuj em. Jakieś zapalenie wnętrzności tak silnie mnie zaatakowało, że trzech lekarzy kiwało już głowami nademną.

Były tam jednak i chwile nieco swobodniejsze. Najprzód dla zajęcia choć bardzo jeszcze małych chłopaków naszych, starszy bowiem liczył zaledwie lat 6, zabawiałem ich więcej niż uczyłem początkowemi naukam i, na które i starszy nieco synek Bilińskich uczęszczał. Młody zaś Dwernicki prosił o odbywanie z nim korepetycyi z języka francuskiego.

Potem, gdy ogół wygnańców zapragnął rozrywki w jakiem umysłowem zajęciu, doktor Kaczkowski przyjął trud wykładów historyi n aturalnej, Mogilnicki historyi powszechnej, a ja, mając niektóre podręczniki, przywiezione przez żonę, podjąłem się opowiadania dziejów ojczystych. Takie prelekcye dwa razy na tydzień odbywały się kolejno w domach prelegentów, a że wykładaliśmy przedmiot z pamięci, przygotowanie takie kęs czasu zabierać musiało. Po skończonym wykładzie licznie zebrane kółko zatrzymywało się na herbatę i przekąskę, resztę zaś wieczora urozmaicało się m uzyką, śpiewami, deklamacyą i towarzyskiemi grami. W czasie zimy podał ktoś projekt urządzenia teatrów amatorskich, lecz trudność okazała się nieprzełamaną w dostaniu odpowiednich utworów; dogadzając usilnym życzeniom młodzieży, udało mi się napisać komedyjkę, którą z powodzeniem dwa razy odegrano.

Letnia pora nastręczała więcej urozmaiconych rozrywek w dalszych spacerach, majówkach, kąpielach, zbieraniu orzechów w przyległym lasku i różnych ekskursyach dla ruchu i zabawy. Miesiące i lata ubiegały tak jednostajnie, a w położeniu naszem żadnej przemiany przewidzieć się nawet nie dawało.

W 1866. roku wieść o zbrodniczym zamachu w Petersburgu przeraziła nas nową trwogą i niepewnością. Gdy przyszło jednak urzędowe ogłoszenie, że Karakazow, a więcRosyanin czystej krw i, targnął się na życie cara, otucha wstąpiła w serca, bo przecież spotęgowanie prześladowania nie miało nawet pozornego prawa bytu dla nas. Ale wszechwładnym prokonsulom w Wilnie i Kijow ie inaczej się zdawało. Z upoważnienia cesarza orzekając o przyszłym losie tych nawet, którzy bez objawiania zarzuconej winy i sądu administracyjnie z kraju wygnani zostali, zlecono objawić wszystkim właścicielom ziemskim tej kategoryi, iż do dwóch lat dozw ala się im łaskawie wyprzedać posiadane majętności z własnej ręki. Po upływie zaś oznaczonego terminu sam rząd zajmie się ich wywłaszczeniem zapomocą publicznych licytacyi, chociażby in minus przeprowadzonych; nota bene, nie dozwolając ruszać się z miejsca wygnania, zalecono działać li tylko przez upow ażnienie na mocy plenipotencyi osoby.

W obec jednoczesnego ukazu, iż odtąd zabroniono Polakom nabywać nieruchomego mienia we wszystkich prowincyach naszych, miła zostawała speranda szukać na gwałt kupca Rosyanina, który wiedział doskonale, że za dwa lata nabędzie z łatwością z licytacyi najpiękniejsze obszary ziemi za cenę, jaką sam wspaniałomyślnie uznać zechce.

Przy takiej ostateczności bez wyjścia, w osobistem rozbiciu mojem chwyciłem deskę zbawienia w pewnym wykręcie, jaki mi się przypadkowo nastręczał. Po śmierci naszego ojca, wskutek zaszłych niedługo rozruchów w kraju, dział z rodzeństwem nie byl dotąd wedle litery prawa dopełnionym. Na mocy tego podałem prośbę, dokąd należało, aby przedewszystkiem wolno mi było udać się w strony rodzinne dla układów i działu, a wtedy dopiero wiedząc ostatecznie, co do mnie należy, będę w możności spełnić wolę rządu w terminie oznaczonym. Nad wszelkie spodziewanie w drugiej połowie października 1866. roku nadesłano mi urlop trzymiesięczny, z miłościwem dozwoleniem odbycia podróży bez honorowej asystencyi żandarmów. Był to na prawdę ewenement w ielki, gdyż od czasu rozpoczętych wysyłek przed 4ma przeszło laty, bodaj czy nie pierwszy zdobyłem łaskę czasowego zajrzenia w ojczyste strony.

Pociecha stąd niedługa, gdyż termin trzech miesięcy jak miecz Damoklesa wisiał ponad głową. Żegnając tedy poczciwych towarzyszy wygnania, którzy w serdecznem rozrzewnieniu wszyscy prawie o wiorst trzy do promowego przewozu nas odprowadzili, w smętnym nastroju myśli, ściskając przyjazne dłonie, mówiliśmy im do widzenia. Tylko w głębi duszy postanowiłem niezmiennie, że biednej żony i dzieci na powrót do Wałujek z pewnością już nie narażę.